डेगेन्द्र राजवंशीले नेकपा एमाले पार्टी कार्यालयमा आरुबखडाको रुखमा तौलिया–पासो लगाई आत्महत्या गरेको घटना (४ बैशाख, २०६७) हेर्दाखेरी सामान्यजस्तो लागे पनि यसको अन्तर्यमा चाहिँ कम्युनिस्ट आन्दोलनको एउटा दारुण व्यङ्ग्य छिपेको छ । यस घटनालाई सामान्यतामा सीमित राखिएपछि जुन पीडामा म डुबेँ, त्यसलाई नै मैले काव्यमा उतारेँ । सामान्य व्यक्ति या पात्र मात्र होइन– डेगेन्द्र राजवंशी, उनी सिंगो कम्युनिस्ट आन्दोलनको सार हो । कम्युनिस्ट आन्दोलन र राजनीतिमा भए–गरेका ऐतिहासिक धोका, विसंगति, हेपाहा प्रवृत्ति, विरोधाभासहरूको एउटा सारतत्त्वका रूपमा पनि उनलाई लिन सकिन्छ ।
डेगेन्द्र राजवंशी एक व्यक्ति मात्र होइनन् ।
एकजस्तो देखिए पनि उनी एक होइनन् । यहाँ हजारौं डेगेन्द्र राजवंशीहरू थिए/छन्, जसले कम्युनिस्ट आन्दोलनमा आफ्नो सिंगो जीवन अर्पण गरे । त्यसर्थ उनी त हजारौंको प्रतिनिधि पात्र हुन् । नेपालको कम्युनिस्ट इतिहासमा यस्ता केही पात्रहरू मात्रै दृश्यमा आउँछन्, हजारौं डेगेन्द्रहरू पृष्ठभूमिमा छन्, नेपथ्यमा छन् । ती हजारौं डेगेन्द्र राजवंशीहरूलाई काव्य–श्रद्धाञ्जली दिनका लागि पनि यो कविता लेखिएको हो ।
यो कविता मैले केही वर्षअघि लेखेको भए पनि प्रकटीकरण भइरहेको थिएन । यो कविता कुनै ऐतिहासिक गाथाको रूपमा लेखेको भने होइन । एउटा लामो कालखण्डबाट गुज्रिँदा काव्यिक प्रतिरोधका रूपमा खुला अभिव्यक्ति दिएको मात्रै हुँ । यसको सिलसिला त दिमागमा पहिलेदेखि नै थियो । कवि हुनुको नाताले लेख्ने बेलामा अनायास कविता भएर आयो । यदि म आख्यानकार भएको भए आख्यानै आउँथ्यो होला ।
कम्युनिस्टलाई सामान्य जनजीवनको सरोकारसँग जोडिएको पार्टी भनिन्छ । त्यही पार्टीको मुख्य अड्डामै कम्युनिस्ट आन्दोलनको योद्धाले आत्महत्या गर्न पुग्नु कुनै छुटफुट घटना होइन । त्यसका पछाडि कैयौं कारणहरू छन् । गम्दै जाँदा मलाई यो धेरै भीषण कुरा लाग्यो । यसै सिलसिलमा मैले पनि एउटा काव्यात्मक छानबिन गर्न खोजेको मात्र हुँ ।
कवितामै भनेको छु–
...कमरेड डेगेन्द्र राजवंशीको
आत्महत्या यस समयको
सबैभन्दा क्रूर हत्यागाथा
छिपेको हुनुपर्छ जरुर...
यो अहिलेको समयको सबैभन्दा क्रूर हत्यागाथा हो । एउटा सामान्य भनिएको आत्महत्या त भयानक हुन्छ भने यो त झन् सामान्य हुनै सक्दैन ।
अहिलेको नेकपा एमालेको गतिविधि कत्तिको पाखण्ड रहेछ भन्ने जीवित तथ्य पनि हो, डेगेन्द्र राजवंशी ।
म पनि बच्चा हुँदा बुवासँग बस्ने क्रममा झापामा पढेको हुँ । झापा विद्रोहताका म वीरगन्जमा थिएँ । केही समय विराटनगरमा पनि बसेँ । तैपनि, डेगेन्द्र राजवंशीसँग मेरो व्यक्तिगत रूपमा प्रत्यक्ष चिनजान भएन । भूमिगत मालेको ‘स्पिरिट’ सँग म सम्बद्ध रहिरहेँ । डेगेन्द्र राजवंशी भने त्यस आन्दोलन या संघर्षमा समर्पित भएर सशरीर नै लागेका योद्धा हुन् । उनी एक दशक लामो जेल जीवन बिताएका एक संघर्षशील कम्युनिस्ट कार्यकर्ता थिए । ०२८ सालबाट सुरु भएको झापा विद्रोहका बेला नेकपा मालेबाट राजनीतिमा होमिएका डेगेन्द्र ०३३ सालमा झापा आन्दोलन हुँदा सीपी मैनाली, आरके मैनाली आदिका सहयात्री थिए । तत्कालीन मालेका नेताहरूलाई ‘सेल्टर’ दिएर सघाएको आरोपमा राज्यविरुद्धको अभियोग लगाएर उनी ९ वर्ष जेल चलान भए । ०४६ बाट उनी एमाले कार्यकर्ता भए । ०६२/०६३ सालको जनआन्दोलनताका उनको खुट्टामा गोलीसमेत लागेको रहेछ ।
तर, उनलाई केन्द्रीय राजनीतिमा सक्रिय भएर उठ्नै दिइएन ।
त्यसैले मलाई लाग्छ– डेगेन्द्र राजवंशीहरूका सपनालाई कुल्चेर नै नेकपा एमालेको हेडक्वार्टर ठड्याइएको हो । ती सपनाहरूलाई सफल पार्न त्यो हेडक्वार्टर ठडिएको भए एउटा शानदार काम हुन्थ्यो । तर, त्यसको विपरीत उनीहरूका सपनाहरूको चिहानमा खडा गरियो, त्यो । त्यहाँ बसेर सामान्य जनका लागि काम गर्छु भनेर घोषणा गर्ने तर त्यसविपरीत व्यवहार गर्ने काम जारी रह्यो । त्यसैलाई मैले भनेको छु –
नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीको
त्यो हेडक्वार्टरमा
जहाँ कमरेड डेगेन्द्र राजवंशीको
आत्महत्यात्मक हत्या
भएको थियो नृशंसतापूर्वक
त्यहाँ बिहानैदेखि नै
पोलिटब्युरोको मिटिङ
भइरहने गर्छ प्रतिदिन
...
स्थायी कमिटीका मेम्बरहरू
गरिब, दुःखी र सर्वहाराहरूका
सम्पूर्ण पक्षमा गर्ने गर्छन्
निरन्तर लामा–लामा
अलौकिक बहस,
छलफल र वार्ता
(दिन–दिनभरि नै)
त्यसपछि अँध्यारो रात हुन्छ
र प्रारम्भ हुने गर्छ एक्कासि
विचित्र प्रकारको हलचल,
खलबली र कोलाहल...
रात–दिन नै अलौकिक बहस गर्ने तर, डेगेन्द्रहरूलाई आत्महत्या गर्न बाध्य पार्ने । यो त भएन नि !
‘जबज’ सिद्धान्त–कार्यक्रम अपनाएपछि एमाले पार्टीसँग मेरो मोहभंग भयो । मैले त्यसको विरोधमा ‘तिम्रो शासनको एउटा कमरेड हुँ म ...म धेरै प्रेम गर्छु, तिम्रो सुन्दरी छोरी प्रजातन्त्रसँग...’ भन्दै ‘प्रेम’ शीर्षकमा कविता नै लेखेको थिएँ, जुन कविता छाप्न कोही सहजै तयार भएनन् । पछि ‘दृष्टि’ साप्ताहिकमा छापियो । त्यो कविता पूर्णतः मदन भण्डारीको विरुद्धमा लेखेको हुँ ।
‘जबज’ सिद्धान्त–कार्यक्रम अपनाएपछि एमाले पार्टीसँग मेरो मोहभंग भयो । मैले त्यसको विरोधमा ‘तिम्रो शासनको एउटा कमरेड हुँ म ...म धेरै प्रेम गर्छु, तिम्रो सुन्दरी छोरी प्रजातन्त्रसँग...’ भन्दै ‘प्रेम’ शीर्षकमा कविता नै लेखेको थिएँ, जुन कविता छाप्न कोही सहजै तयार भएनन् । पछि ‘दृष्टि’ साप्ताहिकमा छापियो । त्यो कविता पूर्णतः मदन भण्डारीको विरुद्धमा लेखेको हुँ ।
डेगेन्द्र राजवंशी जनवादी आन्दोलनमा समर्पित एक योद्धा हुन् । उनीजस्तै माओवादी जनयुद्धका हजारौं योद्धाहरूले पनि आफ्ना ज्यानै आहुति दिए । मालेनिकट ज्ञान भएरै मैले ‘डेगेन्द्र’ को कविता लेखेँ । आन्दोलनमा जीवनभर समर्पित एउटा सच्चा कम्युनिस्ट योद्धा आफ्नै पार्टीको हेडक्वार्टरमा आत्महत्या गर्न पुगे । त्यसको पछाडि त कति लामा–लामा उथलपुथलपूर्ण कथा जोडिएका होलान् । कल्पना गर्न पनि गाह्रै छ । त्यति मात्र होइन, उनको कान्छा छोरा शम्भुले पनि आत्महत्या गरे– मैले कतै सुनेँ । त्यसै त आत्महत्या गरिएको होइन । त्यसैले भनेको छु– मैले डेगेन्द्रको आत्महत्या ‘जत्तिकै साँचो हो, त्यत्तिकै झूटो पनि हो ।’ आत्महत्या यद्यपि आत्महत्यै हो । तर, त्यसभन्दा बढी त्यो आत्महत्यात्मक हत्या हो, एउटा क्रूर हत्यागाथा हो नै ।
यो कति क्रूर हत्यागाथा हो भन्ने कुरा त हत्याराहरूलाई नै थाहा होला ।
त्यो घटना भएको बेला कम्युनिस्ट नेताहरू विचारच्युत भइसकेका थिए । उनीहरू मार्क्सवादको आधारभूत सिद्धान्तबाट करिब–करिब अलग नै भइसकेका थिए । त्यसैले पनि यो घटना भएको हो । त्यतिबेला प्रधानमन्त्री माधवकुमार नेपाल थिए । सरकारको ध्यानै गएन ।
यसमा दुइटा कुरा छन्ः पहिलो– एमालेहरूले यसलाई ढाकछोप गर्दै एउटा सामान्य घटनाको रूपमा लिए । दोस्रो– मिडियाले पनि ध्यानै दिएन ।
मिडियाले त्यस घटनालाई खासै महत्त्वै दिएको पाइएन । माधवकुमार या ओलीले केही बोल्नेबित्तिकै छापामा आइहाल्ने । नेताहरू कुनै श्राद्ध भइरहेको ठाउँमा भाषण गर्न पुगे भने त्यहाँ पनि मिडियामा आउने । तर, दुःखको कुरा– यस घटनाको विषयमा खास चर्चै भएन ।
मैले ‘प्रतिपक्ष’ साप्ताहिक निकाल्ने बेलामा विद्या भण्डारी र केपी ओलीको ‘समाचार’ आउँदाखेरी मसँग पार्टीका मान्छेहरू खुब रिसाए र मेरो विरोधमा निकै लागे । विमल निभालाई पार्टीबाट निकाल्नु पर्छ भन्ने पनि कुरा उठ्यो । तर, कसरी निकाल्ने ? म त कुनै पार्टीमै आबद्ध थिइनँ !
ठूलो चर्चा नभए पनि बिस्तारै गाइँगुइँ हुँदै आयो । खासमा सक्दो ढाकछोप गर्नै खोजिएको थियो । उनीहरू भन्थे– ‘हेडक्वार्टरमा आएर कचकच गथ्र्यो, छोरालाई नोकरी दिलाइदेऊ भन्थ्यो, बेकारको मान्छे मरेर गयो ।’ असीम ‘टर्चर’ दिएपछि उनलाई आत्महत्या नै गर्न बाध्य पारियो । यो निर्ममता–हृदयहीनताको पराकाष्ठा नै हो । त्यत्ति संवेदनशील घटनालाई सामान्य बनाएर ढाकछोप नै गरिरह्यो । वास्तवमा कविहरूले मात्र ध्यान दिनुपर्नेजस्तो भयो । नेपाली मिडिया सामान्य जनका लागि भने साह्रै असंवेदनशील छ । त्यस घटना मैले पनि सामाजिक सञ्जाल या फेसबुकबाट थाहा पाएको हुँ । अनि, पछि साथीहरूबाट धेरै थाहा पाएँ । मेरो त नेकपा एमालेसँग त्यो बेला सम्बन्ध–विच्छेद नै भइसकेको थियो ।
त्यही पृष्ठभूमिबाट आएकाहरू कोही अर्बपति हुने, कोहीचाहिँ सामान्य जागिर पनि पाउन नसक्ने स्थिति हुने र दुई छाकका लागि संघर्षमै जीवन व्यतीत गर्नुपर्ने स्थिति छ । यस्ता जे–जति विसंगतिहरू छन्, तिनै विसंगतिहरू समाजमा कम गर्न नै कम्युनिस्ट पार्टीहरू लागेका त हुन् नि ! तर, तिनीहरूभित्र यस्तो अनेकौँ विसंगतिहरू देखा परे । त्यसैमा उनीहरूको पाखण्ड देखिन्छ ।
त्यही घटनाले मेरो अचेतनमा लामो समयदेखि असर गरिरहेको थियो । तत्काल लेख्न सकिरहेको थिएन । धेरै सोचेपछि यो कविता बल्ल–बल्ल लेखेँ । तैपनि, मैले यो कविता खासै लेख्न सकिनँ भन्ने लाग्छ । यो घटना जति ठूलो हो, कविता त्यसरी लेख्नै सकिनँ । डेगेन्द्र राजवंशीको पीडाको पाँच प्रतिशतभन्दा बढी उतार्न सकिनँ । उनको पीडालाई कवितामार्फत अलिकति बुझ्ने प्रयत्न मात्र गर्न सकेँ ।
झापा विद्रोहमा डेगेन्द्रको मात्र नभई उनको समुदायकै ठूलो भूमिका छ । खालि ओली या राधाकृष्णहरूले विद्रोह गरेका होइनन्, त्यहाँका थारुदेखि अरू उत्पीडित जनजातिहरूको समेत बलियो संलग्नता थियो ।
अहिले नेपालको सबभन्दा बढी दक्षिणपन्थी पार्टी कुन छ भनी कसैले सोध्छ भने त्यो नेकपा एमाले नै हो । तर, वामपन्थी भनिन छाड्दैन । मार्क्सको नाम लिन्छ, तर विचारमा केही छैन ।
म वीरगन्जमा स्कूल पढ्ने बेला कमरेड पुष्पलाल नेपालमा आउन सक्दैनथे । उनी रक्सौलसम्म मात्र आउँथे । लजमा बस्थे । अनि, त्यहाँका केटाहरूलाई संगठित गर्ने प्रयास गर्थे । त्यति बेला कम्युनिस्ट पार्टी पनि एउटै थियो । त्यसैमा युवाहरूलाई आबद्ध गराउँथे । मेरा स्कुलका एकाध मिलनसार साथीहरू भेट्न पनि जान्थे । उनीहरूले त्यसरी कुरा गर्दागर्दै म पनि आकर्षित हुँदै गएँ । मलाई पनि पुष्पलालले नै संगठित गरेका हुन् । संगठनमा कार्यकर्ताभन्दा एउटा कम्युनिस्ट पार्टीको वैचारिक–भावनात्मक समर्थकको रूपमा मात्र रहेँ । एउटा शुभेच्छुक मात्र हुँ । अहिले पनि त्यही हुँ । मेरो कुनै पार्टीमा औपचारिक आबद्धता छैन । बरु मैले मार्क्सवादलाई एउटा केन्द्रीय विचारको रूपमा साहित्यमा ग्रहण गरेँ । म आफ्नो विचारमा कहिल्यै सम्झौता गर्न सक्दिनँ । मैले ‘प्रतिपक्ष’ साप्ताहिक निकाल्ने बेलामा विद्या भण्डारी र केपी ओलीको ‘समाचार’ आउँदाखेरी मसँग पार्टीका मान्छेहरू खुब रिसाए र मेरो विरोधमा निकै लागे । विमल निभालाई पार्टीबाट निकाल्नु पर्छ भन्ने पनि कुरा उठ्यो । तर, कसरी निकाल्ने ? म त कुनै पार्टीमै आबद्ध थिइनँ !
डेगेन्द्र राजवंशीको आत्महत्या एउटा व्यक्तिवृत्तमा सीमित छैन । यो त सिंगो मार्क्सवादी आन्दोलनसँग पनि जोडिन्छ । गरीखाने जनताको वेदनासँग पनि जोडिन्छ, यो । यो आत्महत्या धेरै चीजसँग जोडिन्छ । यो कम्युनिस्ट आन्दोलनसँग जोडिएकै कारण मलाई सबभन्दा बढी लेख्न बाध्य गराएको कुरा हो । आत्महत्या कतिले गरे–गरे । तर, यो आत्महत्या भनेको कम्युनिस्ट आन्दोलनको अवसानजस्तै हो, जुन घटना सामान्य ठाउँमा नभई आफूलाई कम्युनिस्ट भन्नेहरूको पार्टीको हेडक्वार्टरमै घटित भयो । यसमा विविध अन्तरसम्बन्धहरू जोडिएकाले एउटा भयानक र दारुण विम्बले घचघचाइरहेको थियो ।
फेरि म दोहोर्याउँछु कि हेर्दा–सुन्दा सामान्य घटनाजस्तो लाग्न सक्छ तर यथार्थमा यो आत्महत्या असामान्य घटना हो । यसको एउटा कारक पृष्ठभूमि वामपन्थी राजनीतिको चरम भाँडभैलो हो । अहिले पनि यही स्थिति छ । यो आन्दोलन ठीक ठाउँमा छैन । त्यो ठीक ठाउँमा नभएको एउटा बलियो प्रमाण डेगेन्द्रको आत्महत्या पनि हो । ठीक ठाउँमा भएको भए यो हुँदैनथ्यो ।
‘श्वासवान् शव’ का रूपमा रहेका अहिलेका राजनीतिक नेताहरूको शरीर जिउँदा देखिए पनि ती वैचारिक रूपमा मृत भइसके । त्यसैले ‘पराभौतिक शरीर’ भनी लेखेको पनि छु ।
अब केपी ओलीलाई हेरेर कोही नयाँ युवाहरू कम्युनिस्ट आन्दोलनसँग जोडिन आउँछन् त ? माधव नेपाललाई नै पनि आदर्श ठानेर कोही आउँलान् त ? आउँदैनन् नि ! आइहाले पनि कस्ता आउँछन् ? ठोकठाक गर्ने महेश बस्नेतजस्ता न आउने हुन्!
सरसर्ती हेर्दा सुरुमा यो कविता कम्युनिस्टहरूको विरोधमा लेखेजस्तो लाग्न सक्छ । तर, वास्तवमा उनीहरूको विरोधमा भन्दा पनि कम्युनिस्ट आन्दोलनको समर्थनमा लेखिएको कविता हो– ‘डेगेन्द्र राजवंशीको आत्महत्या’ । आजको कम्युनिस्ट आन्दोलन त विचलित भयो, गलत बाटोतिर गयो । त्यसैको चिन्ताको प्रकटीकरण हो, यो कविता । यसो भनौँ– आलोचनाको लागि मात्र होइन, यो त कम्युनिस्टको नाममा बदमासी गर्ने नक्कली कम्युनिस्टहरूको विरुद्धमा लेखिएको कविता हो ।
डेगेन्द्रहरू गुमनाम छन् । यसको मुख्य कारण अहिलेका कम्युनिस्ट भनाउँदा हर्ताकर्ता नेताहरूको षड्यन्त्र हो । सहयोद्धाहरूलाई नेतृत्व पंक्तिका नेताहरूले ‘ट्रिक’ मात्र गरिरहे । भुइँका मान्छे अगाडि ल्याउनलाई कम्युनिस्ट आन्दोलन भएको हो । माथि उठाउनु त कहाँ–कहाँ उल्टै भुइँमान्छेहरूलाई भुइँमै कुल्चेर राखे । तिनैमध्ये एक हुन्– डेगेन्द्र राजवंशी पनि । त्यही कुल्चिएर राख्नुको दुष्परिणाम हो, आत्महत्या ।
अब त नयाँ युवा पुस्तामा कम्युनिस्टप्रति नै नकारात्मकता भरिँदै गएको देखिन्छ । कम्युनिस्ट भनेको त ठग होजस्तो भान परिसक्यो । अब केपी ओलीलाई हेरेर कोही नयाँ युवाहरू कम्युनिस्ट आन्दोलनसँग जोडिन आउँछन् त ? माधव नेपाललाई नै पनि आदर्श ठानेर कोही आउँलान् त ? आउँदैनन् नि ! आइहाले पनि कस्ता आउँछन् ? ठोकठाक गर्ने महेश बस्नेतजस्ता न आउने हुन् ! पहिले–पहिलेजस्तो एउटा विचार, आदर्श र निष्ठाले लाग्ने अहिले छजस्तो लाग्दैन । चितवनमा त्यत्ति धेरै जम्मा भएकाहरू धेरैजसो त घुम्न गएकाहरू हुन् या खान गएकाहरू नै हुन् ! वास्तवमा त्यहाँ पनि अधिकांश त हुर्दुङ्गेहरू नै जम्मा भएका हुन् । आफूलाई वामपन्थी भन्छन्, कम्युनिस्ट पार्टी नाम राख्छन् अनि अनेक नाटकबाजी गर्छन् । मार्क्सवादी–लेनिनवादी भन्छन् । तर, ठोरीमा राम मन्दिर बनाउन अघि सर्छन् । ‘मोदीको कपी’ गर्दै हिँडिरहेछन् । वास्तवमा अहिले नेपालको सबभन्दा बढी दक्षिणपन्थी पार्टी कुन छ भनी कसैले सोध्छ भने त्यो नेकपा एमाले नै हो । तर, वामपन्थी भनिन छाड्दैन । मार्क्सको नाम लिन्छ, तर विचारमा केही छैन । त्यो त टिसर्टमा चे ग्वाभारा बोकेर हिँडेजस्तै हो । एमाले पनि त्यस्तै टिसर्टजस्तै त हो नि !
प्रस्तुतिः छम गुरुङ